زیست آنلاین: با تاملی بر وضعیت محیط زیست جهان می توان دریافت كه در چند دهه اخیر در نتیجه فعالیت های توسعه ای بشر، كره زمین متحمل صدمات جبران ناپذیری شده است. بی توجهی به ظرفیت های قابل تحمل محیط زیست، بهره برداری نامناسب از منابع طبیعی و بی‌توجهی به منطق علم اقتصاد در سیاست گزاری های بهره برداری از منابع طبیعی و محیط زیستی، شرایطی را پدید آورده است كه همه جوامع در محدوده محلی و ملی به نوعی با مشکلات محیط زیستی دست به گریبان شده‌اند. با بسط و گسترش معضلات محیط زیستی ناشی از فعالیتهای بشر مشخص شده است كه فعالیت های اقتصادی بدون توجه به محدودیت های محیط زیست نمی توانند ادامه پیدا كنند.
ارزش اقتصادی خدمات اکوسیستم
اکوسیستم ها، در تعریف کلی خود، طیف گسترده ای از خدمات را در اقتصاد ارائه می کنند. اما اندازه گیری مزایای اقتصادی این خدمات در اقتصاد یک کار چالش برانگیز است. اولین تلاش ها برای ایجاد پیوندهایی تحلیلی بین محیط زیست و فعالیت های اقتصادی منجر به شکل گیری مفهوم سرمایه طبیعی شد . با این حال، برای هر نوع اکوسیستم یا خدمات زیست محیطی شاخص های مرتبط و خاصی باید تعریف شود، که با انواع دیگر تفاوت هایی دارد
آنچه مسلم است، استمرار روندها و الگوهای تولید و مصرف و توسعه‌ای كه تاكنون رایج بوده‌اند، به دلیل پیامدهای سوء آنها بر محیط زیست و محدودیتهای كره زمین امكان‌پذیر نیست. بر این اساس طی سالهای گذشته، بویژه پس از برگزاری كنفرانس سران زمین در ریودوژانیروی برزیل در 1992، رویكردهای جدیدی برای حفاظت از محیط زیست و استفاده عقلایی از منابع طبیعی و محیط زیستی در چارچوب علم اقتصاد مطرح شده و به منزله مهمترین ابزارهای سیاستگزاری برای بهره‌برداری اصولی از منابع كره زمین مورد توجه قرار گرفته است. در حال حاضرابزارهای اقتصادی استفاده‌های گسترده‌ای در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگزاری‌های مرتبط با محیط زیست دارند.[1]و استفاده از سازوكارهای بازار و ابزارهای اقتصادی در کنار همچنین قانون و مقررات برای استفاده پایدار از مواهب محیط زیست در كانون توجه بسیاری از دولت‌های جهان قرار گرفته است.
برای اینكه بتوانیم تصمیم عاقلانه‌ای در خصوص حفظ كیفیت محیط زیست طبیعی اتخاذ كنیم آگاهی از خدمات طبیعت و ارزش آنها ضروری است. ارزشگذاری و تعیین قیمت كالاها و خدمات زیست‌محیطی به دلیل ماهیت این خدمات و تنوع گسترده آنها به راحتی ممکن نیست و از آنجاییكه بسیاری از كالاها و خدمات اكوسیستم‌ها در بازارهای تجاری داد و ستد نمی‌شوند در نتیجه دارای قیمت نبوده و بر حسب مقادیر كمی ریالی قابل مقایسه با مقادیر سایر خدمات اقتصادی نیستند، این امر سبب می شود تا اغلب در تصمیم‌گیری‌ها و سایر برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، اجتماعی در نظر گرفته نشوند. در سال های اخیر درک ما از از خدمات اکوسیستم و همچنین دانش برای ارزشگذاری اقتصادی این خدمات پیشرفتهایی داشته است که قابل توجه میباشد. این سبب میشود تا بتوان ارزش اقتصادی خدمات اکوسیستم را در تصمیم گیری ها در حد مناسبی منعکس کرد.
ارزش اقتصادی خدمات اکوسیستمی دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه از جمله مواهب طبیعی هستند كه نه تنها فایده‌های محسوس و نامحسوس برای جوامع محلی فراهم می‌كنند بلكه برای دیگر اكوسیستم‌های وابسته نیز حائز اهمیت است. به منظور شناسایی و محاسبه ارزش‌های اقتصادی دریاچه ارومیه و حفاظت از آنها بایستی كاركردهای اكولوژیكی و فایده‌های برخاسته از آن مشخص شده و ارزش اقتصادی آنها تعیین شود. به منظور تعیین ارزش واقعی اكوسیستم‌ها محاسبه ارزش اقتصادی خدمات بازاری و غیر بازاری. علم اقتصاد محیط زیست روش‌هایی برای ارزیابی و تعیین قیمت این گونه كالاها و خدمات بر حسب واحدهای قابل مقایسه با سایر كالاها و خدمات دیگر بخش‌های اقتصادی ابداع كرده است تا با توجه این ارزشها نیز، راهبردهایی را جهت بهره‌وری پایدار از مواهب طبیعی نظیردریاچه ارومیه ، همراه با توجیه مناسب برای سرمایه‌گذاری را پیشنهاد نماید.
هدف اصلی ارزشگذاری اقتصادی در كمك به تصمیمات مدیریتی در دریاچه ارومیه، عبارتست از نشان دادن كارایی اقتصادی كلی، در رابطه با كاربردهای مختلف رقابتی در استفاده از منافع آن. یعنی فرض اساسی بر این است كه دریاچه ارومیه باید اختصاص به كاربردهایی داشته باشند كه منافعی را به جامعه عرضه كنند، انجام چنین ارزش‌گذاری‌هایی اجتناب ناپذیر بوده و انكار موجودیت آنها در بلندمدت پشیمانی به بار خواهد آورد. در صورتی كه ارزشگذاری بر حسب واحدهایی غیر قابل مقایسه با سایر كالاها باشد، انسان‌ها غالباً جز “رایگان بودن” تصور دیگری از كالاها و خدمات زیست‌محیطی ندارند و این امر، در سطح تصمیم‌گیری منجر به اتخاذ سیاست‌های ناپایدار میشود. بی شک دریاچه ارومیه منشا خدمات اکوسیستمی متعددی برای اکوسیستم خود و اکو سیستم های مرتبط با خود است. با شناسایی این خدمات میتوان با استفاده از روشهای ارزشگذاری اقتصادی خدمات زیست محیطی به ارزش آنها پی برد ، لذا ضروری است که توجه کاملی به این مقوله در خصوص تصمیم گیری های مدیریتی چه در سطح برنامه ها و جه در سطح پروژه ها گردد.بدیهی است که بخش مهمی از اثرات خشک شدن دریاچه ارومیه برروی پایداری فعالیتهای اقتصادی خواهد بود.
برای احیای دریاچه به ارزشگذاری اقتصادی خدمات اکوسیستمی آن به چه میزان توجه شده است؟
در مجموعه گزارش های مربوط به ستاد احیا دریاچه ارومیه درمجموعه گزارشاتی با عنوان “اثرات آشکار و پنهان خشک شدن دریاچه ارومیه ” گزارشی با عنوان” گزارش پیشرفت کار3 مطالعات پشتیبان محاسبات مدولهای مدل” به برخی از آثار خشک شدن دریاچه ارومیه و تبعات اقتصادی آن می پردازد.
براساس مندرجات این گزارش خشک شدن دریاچه ارومیه میتواند آثار زیر را به همراه داشته باشد:
بررسی اثرات فیزیکی شامل برخاست نمک از بستر دریاچه و نشستن آن بر خاکهای حوضه وتولید گردو غبار در هوا
بررسی اثرات برآب زیر زمینی
بررسی اثرات بر بخش کشاورزی
بررسی اثرات بر بخش صنعت
بررسی اثرات محیط زیستی
بررسی اثرات بر بخش سلامت
بررسی اثرات اجتماعی
بررسی اثرات اقتصادی
آثار پراکنده شدن نمک و گرد وغبار
شور شدن خاک کشاورزی و ایجاد گردوغبار از جمله اثرات فیزیکی خشک شدن دریاچه هستند که پیشبینی میشود، مورد اول سبب کاهش میزان تولید محصولات کشاورزی شده و مورد دوم باعث ایجاد بیماری در افراد و خساراتی بربخش های مختلف اقتصادی گردد. این دو مورد در قالب دواثر در گزارش مورد توجه قرار گرفته است. اما نکته قابل توجه اینکه در آمارهای ارائه شده در گزارش ، در سالهای اخیر و افزایش شوری در خاک منطقه نه تنها عملکرد محصولات کاهش نداده است بلکه این عملکرد افزایش نیز یافته است!براساس محاسبات انجام شده تنها در سال 1395 در حدود 5/4تن نمک از سطح خشک شده دریاچه به هوا برخاسته و بر روی سطح خاک اراضی منطقه نشسته است. و ازسال 1361 این روند در منطقه ادامه داشته است. اما متوسط عملکرد در این سه استان حاشیه دریاچه یعنی آدربایجان شرقی،آدربایجان غربی و کردستان در طی این مدت از 72/3 تن در هکتار به 85/ 10 تن در هکتار برسد . عملکرد در استان آذربایجان شرقی از 28/4 به 31/9 تن در هکتار،در استان آذربایجان غربی از 35/3 به 77/12تن در هکتارو در استان کردستان از 33/3 با 43/10 تن در هکتار رسیده است.این نتایج سبب میشود تا نتوان از تاثیر اقتصادی شورشدن اراضی در نتیجه شور شدن خاک –علیرغم اثبات علمی این تاثیر- صحبتی به میان آورد. البته گزارش نیز این رشد را به مجموعه ای از عوامل نظیر میزان بارش، متوسط دما، بیشینه و کمینه دما و …، روش کاشت، شیوه آبیاری و ویژگیهای آب و خاک.نسبت داده که از این موارد شواهدی ارائه ننموده و بدین ترتیب برای فرضیه کاهش عملکرد به سبب شوری -علیرغم اعلام آن به عنوان یکی از عوامل منفی خشک شدن دریاچه -نتیجه ای ارا ئه نداده است که قابل ارزشگذاری اقتصادی باشد.
مهمترین اثرات زیست محیطی نیز در داخل دریاچه به شرح زیر احصا شده است:
افزایش شوری در حد فوق اشباع
کویر زایی در داخل پارک ملی دریاچه ارومیه
مشکلات شدید مدیریتی و حفاظتی حیات وحش جزایر
تهدید جمعیت حیات وحش جزایر و اکوسیستم آبی
تهدید اراضی و باغهای کشاورزی و حتی جوامع سکونتگاهی در اطراف دریاچه ارومیه
کاهش شدید ذخایر آرتیما در سطح دریاچه
کاهش شدید در جمعیت پرندگان مقیم و مهاجر
کریستالیزه شدن نمک در بال و پر پرندگان
تغییرات سطح آب زیرزمینی
گزارش اطلاعات خوبی در خصوص تفییر تعداد و تنوع پرندگان مهاجر داده ولی علیرغم گسترش روشهای ارزشگذاری اقتصادی آثار زیست محیطی در قالب انواع روشهای ترجیحات آشکار شده و ترجیحات ابراز شده در این گزارش برای ارزشگذاری این اثر محیط زیستی از آنها مقدار این ارزشها ارائه نشده است. در خصوص کاهش ذخایر آرتمیا،کویر زایی در داخل پارک ملی دریاچه ارومیه و تهدید جمعیت حیات وحش جزایر و اکوسیستم آبی این مورد صادق است. حتی اگر دلیل این کار عدم وجود وقت و بودجه کافی برای استفاده از این روشها باشد، با وجود آنکه تجاربی در سطح جهان و ایران برای ارزشگذاری اقتصادی تنوع زیستی و زیستگاه های پرندگان مهاجر انجام شده است این گزارش قادر بود در قالب روش انتقال منافع از مطالعات موجود سود برده و از آنها برای ارزشگذاری اقتصادی این آثار استفاده کند. پیشنهاد میشود متولیان احیا در یاچه در این زمینه مهم مطالعات دقیق تر و با سطح کارشناسی بالاتری را تعریف و از نتایج آن در تصمیم گیری ها و یا در ارزیابی آثار مثبت طرح احیا سود برند.
بخش دیگری که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته است بررسی آب زیر زمینی است. در این بخش نیز ضمن بررسی وضعیت آب زیرزمینی در مورد نقش آن در تغذیه دریاچه صحبت شده است و در عین حال از نفوذ آب دریاچه به سفره های آب زیرزمینی مطالبی ارائه شده است. در هردواین حالات این پدیده دارای آثار متفاوتی تاثیر گذار برخدمات اکوسیستمی آب زیرزمینی در منطقه را دارد که قابلیت ارزشگذاری اقتصادی را دارند. گزارشی را بانک جهانی در خصوص روشهای محاسبه ارزش اقتصادی پایین رفتن سطح آب سفره هایزیر زمینی در ایران منتشر نموده است که با استفاده ازاین سند ارزشگذاری اقتصادی این پدیده در حد مطالعات این گزارش امکان پذیر بود. در عین حال نفوذ آب شور به سفره های آب زیرزمینی سبب شور شدن این آبها شده و تاثیراتی را بر مصرف کنندگان این آب اعم از کشاورزان و صنایع خواهد داشت به طور مثال تولید اراضی کشاورزی که از این آب استفاده می خواهند کرد دیگر به میزان سابق نبوده و صنایع استفاده کنند نیز باید هزینه هایی را برای نمک زدایی از این آب متحمل شوند.اما در گزارش هیچگونه محاسبه ای در این زمینه دیده نمیشود.به خصوص آنکه تاثیر تغییرات آب زیرزمینی بر آینده دریاچه و اراضی آن در بلند مدت بسیار حائز اهمیت است.
آثار اقتصادی بربخش صنعت و حمل و نقل هوایی
اما آنچه که در خصوص تاثیرات اقتصادی خشک شدن دریاچه بربخش صنعت ارا ئه شده است به سبب عدم توجه به مبانی ارزشگذاری اقتصادی آثار سبب شده است تا این تاثیر مهم شدت اثر خود را نشان ندهد . در اصول ارزشگذاری اقتصادی آثار به تاثیر اقتصادی عامل مورد نظر بر فعالیتهای نهایی متمرکز هستیم و در این میان توجه به تاثیرات واسطه و ارزشگذاری آنها سبب دست پایین گرفتن این آثار میشود. در این گزارش کاملا این اشکال به چشم میخورد . گزارش به جای پرداختن به هزینه های خاموشی در منطقه و اختلال ناشی از آن در شبکه های مخابراتی و ارتباطی، شبکه های آبرسانی و حمل و نقل که به سبب ایجاد ریزگردها و ذرات معلق به وجود می آید به برآورد محاسبه هزینه های شستشوی مقره های برق و راه اندازی مجدد آنها پرداخته است. در حالیکه اثرات این امر بر اقتصاد ملی بسیار بیش از هزینه های برآورد شده می باشد.
در مورد کنسلی پروازها هم بیشتر تمرکز بر ارزشگذاری مالی آثار است. کنسلی پروازها اگرچه هزینه ای را برای پرداخت خسارت فراهم می آورد که به مسافران پرداخت می گردد. اما این میزان از دیدگاه بنگاهای تعیین شده و حداکثر معادل قیمت بلیط دریافتی است. اما ازدیدگاه اقتصاد ملی ترکیب مسافران و هدف آنها از سفر است که باید مشخص و آثار عدم حضور مسافر در منطقه باید ارزشگذاری شود. بدیهی است که ارزشگذاری اقتصادی مسافرت به سبب گردشگری( در انواع مختلف آن) با سفرهای کاری به منظور اجرای طرحهای توسعه ای در منطقه بسیار متفاوت می باشد.
آثار اقتصادی بر بخش سلامت
گزارش در برآورد ارزش اقتصادی هزینه های بیماریهای ناشی از خشک شدن دریاچه که به اشتباه از آن به عنوان خسارات مالی یاد کرده است عملکرد نسبتا مناسبی دارد. استفاده از روش شناسی مناسب برای ارزش گذاری زندگی، استفاده از آخرین رفرنس های معتبر از جمله نقاط قوت این بخش از گزارش است. اما این بخش از گزارش هم خالی از اشکالات روش شناسی و عدم توجه به مطالعات داخلی و خارجی نیست.
در حال حاضر استفاده از شاخص Disability-Adjusted Life Year (DALY)برای ارزشگذاری اقتصادی آثار ناشی از مرگ زودرس و ناتوانی های مرتبط با انواع بیماریها به طور گسترده ای از سوی محققان مورد استقبال قرار گرفته است.شاخص DALYتنها بر مرگ زودرس ناشی از بیماری و سالهای از دست رفته براساس آن متمرکز نیست بلکه به این مقدار ارزش اقنصادی سالهایی را که فرد براساس بیماری دچار ناتوانی شده است را نیز در نظر می گیرد . در واقع DALY برابر است با:
DALYs=YLL+YLD
که در این رابطه YLLمعادل سالهای از دست رفته عمر براساس مرگ زود رس و YLD معادل سالهایی است که فرد براثر بیماری دچار ناتوانی شده است. از این شاخص برای محاسبه بار جهای بیماریها استفاده شده و از سال 1998 مطالع ای براساس آن توسط سازمان بهداشت جهانی ،بانک جهانی و دانشگاه هاروارد به نام GBDآغاز شده است که یکی از اهداف آن کمی کردن این شاخص است که تاکنون نیز به نتایجی دست یافته اند که محققان از آن استفاده برده اند.
با توجه به این مطالب این بخش از گزارش چنانچه از شاخص DALY در ارزشگذاری اقتصادی استفاده شود ، آثار اقتصادی ناشی از خشک شدن در یاچه ارومیه در بخش سلامت را با دقت بیشتری محاسبه خواهد نمود.
جمع بندی و پیشنهاد
این بررسی در سطح گزارش حاضر ومندرجات آن انجام شده و نشان می دهد که گزارش ارزشگذاری اقتصادی آثار ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه دارای سطح مطلوبی از نظرروش شناسی واستفاده روشهای ارزشگذاری اقتصادی برای خدمات اکوسیستمی دریاچه ارومیه برخوردار نبوده و این امر سبب شده است تا این مقادیر در سطح قابل قبولی محاسبه نشود.
پیشنهاد میشود با توجه به محدودیتهای مالی در خصوص سرمایه گذاری های مورد نیاز در خصوص احیای دریاچه ارومیه در کنار مطالعات مختلف انجام شده ،مطالعات ارزشگذاری اقتصادی آثار خشک شدن دریاچه با دقت و صرف زمان مناسب تری مورد بازنگری قرار گیرد. اگرچه احیا دریاچه ارومیه اقدامی ملی و ضروری به نظر می رسد اما باید به یاد داشت که هزینه های انجام شده برای این طرح از منابع دولتی تامین می گردد و بدیهی است باید تا حد امکان مناقع آن از دیدگاه جامعه ،و در سطح ملی شناسایی و تبدیل به اعداد و ارقامی گردد که نشان دهنده آن باشد که مناقع حفظ دریاچه ارومیه از هزینه های انجام شده به این منظور بسیار بیشتر خواهد بود. گزارش تهیه شده توسط ستاد احیا اگرچه قدم در این راه نهاده است اما نمیتواند انتظارات لازم را برآورده نماید. بی شک امکان کمی سازی کلیه آثار احیا دریاچه ارومیه ممکن نیست اما با تکیه بر پیشرفتهای موجود در علم اقتصاد محیط زیست و الزامات قانونی در کشور برای ارزشگذاری اقتصادی خدمات زیست محیطی میتوان آثار خشک شدن در یاچه ارومیه را ارزشگذاری اقتصادی نمود و با استفاده از آن با قدرت بیشتری از بودجه های دولتی و حتی بخش خصوصی استفاده کرد.
